Bəli, hər dəfə özümə söz verirəm ki, daha, klassik ədəbiyyat oxuyacam. Amma müasir kitablara biganə qala bilmirəm. Səbəblər müxtəlifdir: məsləhətlər, reklam və şərhlərdən başlamış təsadüfə qədər dəyişir. Bu dəfə qismən maraq, qismən şərhlər və qismən də təsadüfdən dolayı Orxan Pamukun "Qar" əsəri əlimə keçdi və mən də müəllifə qarşı mövhumatımın güclü olmasına baxmayaraq, kitabı oxumaq qərarına gəldim. Sizinlə təəsüratlarımı bölüşmək istəyərdim.
"Qar" - Siyasi baxışları üzündən Almaniyaya köçmüş Türk əsilli, qərb düşüncəli, "ateist" şair olan KA ləqəbli şəxsin Türkiyənin Qars şəhərinə üç günlük səyahəti zamanı yaşadığı hadisələrin bəhs edildiyi bir əsərdir. Müəllif bu əsərə görə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı qazanıb. Şərhlərimi üç kateqoriyada verəcəm.
Sevgi
KAnın İstanbula və oradan Qarsa yola düşməsinin bir səbəbi var - Qarsda yaşayan keçmiş qrup yolaşı gözəl İpək boşanıb və KA tənhadır, ona sevgi lazımdır, o qəflətən evlənmək fikrinə düşür. Kitab boyu, özünü "Qərbli", "Avropalı", "Sivil" göstərən KA özü də etiraf edir ki, bu hərəkətindən utanır, çünki, tanımadığı, ünsiyyətdə olmadığı bir xanımla evlənmək istəyi ona "vəhşi şərq adəti" kimi görünür. Qarsa gəldikdən sonra İpəyə dəli-divanə aşiq olan şairin ağlında bir məqsəd var – onunla sevişmək. Kitab boyu bu hisslərini hər fəsilin “küncündə” oxucuya sırıyan Pamuk, KA-nin İpəyin bacısı Kadifəyə də biganə olmadiğını bildirir. KA-nın izlədiyi porno “ulduzu” İpəyə bənzətməsi mənə iyrənc gəldi. Əgər Pamuk KA-nı romantik şair kimi təsvir etmək istəyirsə, bu alınmayıb.
Siyasət
Qars şəhərində yaşayan etnik qrupların (Kürd, Azəri, Türk, Erməni, Rus) birgə mövcudluq və əməkdaşlıq cəhdləri kitabda KA-nın nöqteyi-nəzərindən təqdim edilir. Həmçinin, KA şəhərdə yaşayan “Secularistlər”, “İslamistlər” və “Hərbçilərin” mübarizəsini oxucuya izah edir. Türkiyədə baş verən siyasi hadisələrdən xəbəri olmayan oxucular üçün fikrimcə çox maraqlı ola bilər. Lakin müəllifin qərəzli mövqeyi nəzərdən qaçmır. Təkrarçılığa yol verən Pamuk, hər addımda qəhrəmanının hər hansı bir keçmiş Erməni milyonçusunun evinin qarşısında durub ah çəkməsi və ya Erməni kilsəsinin (nədənsə Gürcü kilsəsi yox) qarşısından keçərkən heryanlığını gizlədə bilməməsi kimi fikirlərlə oxucunu bezdirir. Bəli, bəlkə mən qərəzli danışıram, amma bütün Qarsı küçə-küçə gəzib dolaşan KA niyə heç bir keçmiş Rus və ya Gürcü malikanəsinin yanından belə ötmür, heç rast belə gəlmir. Kasıb və romantik erməni qızlarının bir zamanlar gizlicə teatr eyvanından tamaşa etməsi hadisəsini müəllif yalnız eyvana atılan güllə qırığının yaratdığı çatlara görə heyfsilənməsi üzündən təsvir edir. Uzun sözün qısası, əgər qəhrəmanın kitab boyu ən çox ağlına gələn akt sevişməkdirsə, ikinci ən çox ağlına gələn söz “Erməni” sözüdür. Kürdlərə gəldikdə isə mən gözlədiyimdən az önəm verilib məsələyə. Nədənsə, Pamuk Kürd-Türk münasibətlərini az qabardıb amma görməzdən də gəlməyib.
Əsərin ən çox bəyəndiyim yeri, “teatr çevrilişinin” əslində həqiqi bir “dövlət çevrilişi” olması idi. Ən çox bu hissədə həyəcanlandım. Bir şey də nəzərimdən qaçmadı: kitab boyu Pamukun hansı siyasi mövqe tutmasını anlaya bilmədim. Müəllif eyni zamanda həm Secularistlərə, həm Hərbçilərə, həm də İslamistlərə etibar etmir, onların idarə üsulunu qənaətbəxş hesab etmir. Qərbə meyli açıq aşkar bilinir, amma heç olmasa qəhrəman KA-nın hansı “məhzəbə” mənsub olması aydınlaşsaydı sevinərdim. Hərdən, mənə elə gəlir ki, Pamuk öz mövqeyini birbaşa açıqlamaqdan çəkinir və hamını dolaşdırmağa çalışır. “Erməni qenosidi”-dən söz açır, amma fikrini bildirmir, Kürdlərin “başına gələn oyunlara” toxunur amma heç nə açıqlamır, Türkiyə tarixinin hərbi çevrilişlərindən danışır və heç bir münasibət bildirmir. Təsvir və təkrarçılıq məni yordu.
Bu arada kitab “Qar” adlanır və bu ad öz təsdiqini demək olar ki, hər cümlədə, hər abzasda, hər fəsildə tapır. Kitabın adının onun içindəkilərə dolayısı yolla aid olması və ya “mistik” məna daşıması mənə hər zaman daha cəlbedici görünüb. Ona görə, hər addımda qar dənəciklərini, onun soyuqluğunu, ağlığını və.s. və.i təkrarlamaq oxucunu yorur.
Din
Sevgi və siyasətdən fərqli olaraq Pamukun dinə münasibəti kifayət qədər bəlli olur. KA ateistdir, materialistdir, Allaha inanmır və o qəhrəmandır. Əksinə, KA-nın düşməni, İpəyin keçmiş və Kadifənin hazırki sevgilisi “Blue” “İslamistdir”. Bu şüuraltı bir mesaj verir oxucuya, xüsusən də bunu Qərblilər oxuyurlarsa – “Qəhrəman – Qərb düşüncəli ateist, Mənfi qəhrəman – Fundamentalist, İslamist və sadəcə pis insan”. Sonda KA “Blue”-nu hərbçilərə təslim edir, əvəzində onun ardıcılları KA-nı qətlə yetirirlər. Yenə də şüuraltı mesaj – “KA terror qurbanı oldu, kim törətdi? KA tərəfindən hərbçilərə təslim edilən “İslamistin” davamçıları”. Yeri gəlmişkən, Qarsın küçələrini qarış-qarış gəzən KA bir dəfə də olsa bir Məscidə rast gəlmir, belə təəssürat yaranır - ətrafda hami İslamistdir, amma yığışmağa bir Məscid yoxdur.
Xoşuma gəlməyən, qismən anlamadığım və qismən də anlamaq istəmədiyim məqamlar – Hicablı qızların sui-qəsd etməsi, şəriət məktəbinin gənc tələbələrinin ürəklərində ateistlik qorxusu, Şeyx Saadettinin kitabda nə məqsədlə yer aldığı (obraz açılmamış qaldı) – bunlar qaranlıq qaldı. Dinə dərindən bağlı olan “Blue” isə evli qadınla zina edir, sonra onun bacısını öz məşuqəsinə çevirir və sonra da onun yaxın rəfiqəsini “yoldan çıxarır”. Ümumiyyətlə, din mövzusunda istehza qəbul edə bilmirəm.
Yekun fikirlər
Fikirlərimi belə yekunlaşdırıram,
1. Fürsətçi (öz “dərisini qurtarmaq” üçün neçə cildə girən) kitab qəhrəmanlarından heç xoşlanmıram.
2. “Blue”-nun dili ilə danışılan “Şahnamə”dən Rüstəm və Söhrabın hekayəsini kitabda yersiz hesab edirəm.
3. Pamukun Turqenevə bir neçə dəfə istinad etməsi, Rus ədəbiyyatının ona necə təsir etməsi anlamına gəlir. Belə ki, əsərdə Qars şəhərindəki abu-hava XX əsr Türkiyəsindən daha çox, XIX əsr Rusiyasına bənzədilib.
4. Kitabı oxuduqca, istər-istəməz KA-nın tənhalığını Corc Orvelin “1984” əsərindəki Uinstonun tənhalığına bənzədirəm. Xüsusən də, Uinston və Juliyanın münasibətlərini KA və İpəyin münasibətləri ilə müqayisə edərkən. “Teatr çevrilişi” etmiş Sunay Zaim isə mənə O-Brayan obrazını xatırladır.
5. Sonda, hesab edirəm ki, bu kitab bestseller olmaq üçün və ya mükafat əldə etmək məqsədilə yazılmışdır.
"Qar" - Siyasi baxışları üzündən Almaniyaya köçmüş Türk əsilli, qərb düşüncəli, "ateist" şair olan KA ləqəbli şəxsin Türkiyənin Qars şəhərinə üç günlük səyahəti zamanı yaşadığı hadisələrin bəhs edildiyi bir əsərdir. Müəllif bu əsərə görə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı qazanıb. Şərhlərimi üç kateqoriyada verəcəm.
Sevgi
KAnın İstanbula və oradan Qarsa yola düşməsinin bir səbəbi var - Qarsda yaşayan keçmiş qrup yolaşı gözəl İpək boşanıb və KA tənhadır, ona sevgi lazımdır, o qəflətən evlənmək fikrinə düşür. Kitab boyu, özünü "Qərbli", "Avropalı", "Sivil" göstərən KA özü də etiraf edir ki, bu hərəkətindən utanır, çünki, tanımadığı, ünsiyyətdə olmadığı bir xanımla evlənmək istəyi ona "vəhşi şərq adəti" kimi görünür. Qarsa gəldikdən sonra İpəyə dəli-divanə aşiq olan şairin ağlında bir məqsəd var – onunla sevişmək. Kitab boyu bu hisslərini hər fəsilin “küncündə” oxucuya sırıyan Pamuk, KA-nin İpəyin bacısı Kadifəyə də biganə olmadiğını bildirir. KA-nın izlədiyi porno “ulduzu” İpəyə bənzətməsi mənə iyrənc gəldi. Əgər Pamuk KA-nı romantik şair kimi təsvir etmək istəyirsə, bu alınmayıb.
Siyasət
Qars şəhərində yaşayan etnik qrupların (Kürd, Azəri, Türk, Erməni, Rus) birgə mövcudluq və əməkdaşlıq cəhdləri kitabda KA-nın nöqteyi-nəzərindən təqdim edilir. Həmçinin, KA şəhərdə yaşayan “Secularistlər”, “İslamistlər” və “Hərbçilərin” mübarizəsini oxucuya izah edir. Türkiyədə baş verən siyasi hadisələrdən xəbəri olmayan oxucular üçün fikrimcə çox maraqlı ola bilər. Lakin müəllifin qərəzli mövqeyi nəzərdən qaçmır. Təkrarçılığa yol verən Pamuk, hər addımda qəhrəmanının hər hansı bir keçmiş Erməni milyonçusunun evinin qarşısında durub ah çəkməsi və ya Erməni kilsəsinin (nədənsə Gürcü kilsəsi yox) qarşısından keçərkən heryanlığını gizlədə bilməməsi kimi fikirlərlə oxucunu bezdirir. Bəli, bəlkə mən qərəzli danışıram, amma bütün Qarsı küçə-küçə gəzib dolaşan KA niyə heç bir keçmiş Rus və ya Gürcü malikanəsinin yanından belə ötmür, heç rast belə gəlmir. Kasıb və romantik erməni qızlarının bir zamanlar gizlicə teatr eyvanından tamaşa etməsi hadisəsini müəllif yalnız eyvana atılan güllə qırığının yaratdığı çatlara görə heyfsilənməsi üzündən təsvir edir. Uzun sözün qısası, əgər qəhrəmanın kitab boyu ən çox ağlına gələn akt sevişməkdirsə, ikinci ən çox ağlına gələn söz “Erməni” sözüdür. Kürdlərə gəldikdə isə mən gözlədiyimdən az önəm verilib məsələyə. Nədənsə, Pamuk Kürd-Türk münasibətlərini az qabardıb amma görməzdən də gəlməyib.
Əsərin ən çox bəyəndiyim yeri, “teatr çevrilişinin” əslində həqiqi bir “dövlət çevrilişi” olması idi. Ən çox bu hissədə həyəcanlandım. Bir şey də nəzərimdən qaçmadı: kitab boyu Pamukun hansı siyasi mövqe tutmasını anlaya bilmədim. Müəllif eyni zamanda həm Secularistlərə, həm Hərbçilərə, həm də İslamistlərə etibar etmir, onların idarə üsulunu qənaətbəxş hesab etmir. Qərbə meyli açıq aşkar bilinir, amma heç olmasa qəhrəman KA-nın hansı “məhzəbə” mənsub olması aydınlaşsaydı sevinərdim. Hərdən, mənə elə gəlir ki, Pamuk öz mövqeyini birbaşa açıqlamaqdan çəkinir və hamını dolaşdırmağa çalışır. “Erməni qenosidi”-dən söz açır, amma fikrini bildirmir, Kürdlərin “başına gələn oyunlara” toxunur amma heç nə açıqlamır, Türkiyə tarixinin hərbi çevrilişlərindən danışır və heç bir münasibət bildirmir. Təsvir və təkrarçılıq məni yordu.
Bu arada kitab “Qar” adlanır və bu ad öz təsdiqini demək olar ki, hər cümlədə, hər abzasda, hər fəsildə tapır. Kitabın adının onun içindəkilərə dolayısı yolla aid olması və ya “mistik” məna daşıması mənə hər zaman daha cəlbedici görünüb. Ona görə, hər addımda qar dənəciklərini, onun soyuqluğunu, ağlığını və.s. və.i təkrarlamaq oxucunu yorur.
Din
Sevgi və siyasətdən fərqli olaraq Pamukun dinə münasibəti kifayət qədər bəlli olur. KA ateistdir, materialistdir, Allaha inanmır və o qəhrəmandır. Əksinə, KA-nın düşməni, İpəyin keçmiş və Kadifənin hazırki sevgilisi “Blue” “İslamistdir”. Bu şüuraltı bir mesaj verir oxucuya, xüsusən də bunu Qərblilər oxuyurlarsa – “Qəhrəman – Qərb düşüncəli ateist, Mənfi qəhrəman – Fundamentalist, İslamist və sadəcə pis insan”. Sonda KA “Blue”-nu hərbçilərə təslim edir, əvəzində onun ardıcılları KA-nı qətlə yetirirlər. Yenə də şüuraltı mesaj – “KA terror qurbanı oldu, kim törətdi? KA tərəfindən hərbçilərə təslim edilən “İslamistin” davamçıları”. Yeri gəlmişkən, Qarsın küçələrini qarış-qarış gəzən KA bir dəfə də olsa bir Məscidə rast gəlmir, belə təəssürat yaranır - ətrafda hami İslamistdir, amma yığışmağa bir Məscid yoxdur.
Xoşuma gəlməyən, qismən anlamadığım və qismən də anlamaq istəmədiyim məqamlar – Hicablı qızların sui-qəsd etməsi, şəriət məktəbinin gənc tələbələrinin ürəklərində ateistlik qorxusu, Şeyx Saadettinin kitabda nə məqsədlə yer aldığı (obraz açılmamış qaldı) – bunlar qaranlıq qaldı. Dinə dərindən bağlı olan “Blue” isə evli qadınla zina edir, sonra onun bacısını öz məşuqəsinə çevirir və sonra da onun yaxın rəfiqəsini “yoldan çıxarır”. Ümumiyyətlə, din mövzusunda istehza qəbul edə bilmirəm.
Yekun fikirlər
Fikirlərimi belə yekunlaşdırıram,
1. Fürsətçi (öz “dərisini qurtarmaq” üçün neçə cildə girən) kitab qəhrəmanlarından heç xoşlanmıram.
2. “Blue”-nun dili ilə danışılan “Şahnamə”dən Rüstəm və Söhrabın hekayəsini kitabda yersiz hesab edirəm.
3. Pamukun Turqenevə bir neçə dəfə istinad etməsi, Rus ədəbiyyatının ona necə təsir etməsi anlamına gəlir. Belə ki, əsərdə Qars şəhərindəki abu-hava XX əsr Türkiyəsindən daha çox, XIX əsr Rusiyasına bənzədilib.
4. Kitabı oxuduqca, istər-istəməz KA-nın tənhalığını Corc Orvelin “1984” əsərindəki Uinstonun tənhalığına bənzədirəm. Xüsusən də, Uinston və Juliyanın münasibətlərini KA və İpəyin münasibətləri ilə müqayisə edərkən. “Teatr çevrilişi” etmiş Sunay Zaim isə mənə O-Brayan obrazını xatırladır.
5. Sonda, hesab edirəm ki, bu kitab bestseller olmaq üçün və ya mükafat əldə etmək məqsədilə yazılmışdır.
No comments:
Post a Comment